وقف | تعریف ارکان – ماهیت – طرفین عقد – ویژگی‌های اساسی – بطلان
همواره در میان احادیث امامان و کلام بزرگان بر وقف کردن تاکید شده است و از ثواب آن سخن به میان آمده است. حتی بسیاری از بزرگان وقف را باقی الصالحات دانسته‌اند که ثواب آن برای شخص حتی بعد از فوتش باقی می‌ماند. در این مطلب به بررسی مفهوم این امر پسندیده و ارکان آن از منظر حقوقی می‌پردازیم.
وقف چیست ؟
در قانون مدنی ماده 55 وقف تعریف شده است. بر اساس این ماده وقف یعنی خود مال حبس و منافع آن در راه خدا صرف شود. به طور مثال شخصی خانه خود را وقف می‌کند. یعنی اینکه به شرط حفظ و باقی ماندن خانه امکان استفاده از آن برای سکونت یا هر استفاده متعارف دیگری در جهت رضای خدا وجود دارد.
حبس عین مال به این معنی است که ملک از دارایی‌های مالک جدا شود و مالک هیچ حق تصرفی در آن نداشته باشد. با توجه به ماده 55 قانون مدنی عین مال فقط قابل وقف است و کسی نمی‌تواند منفعت مالی یا دین را وقف کند.
ارکان وقف
وقف دارای سه رکن اساسی است:
1/ موقوفه: مالی که در راه خدا استفاده می‌شود. موقوفه شخصیت حقوقی مستقل دارد به طوری که نه متعلق به واقف است و نه موقوف علیه.
2/ واقف: شخصی که مال خود را در راه خدا وقف می‌کند.
3/ موقوف علیه: کسانی که مال برای آن‌ها وقف می‌شود. آن‌ها مالک موقوفه نیستند فقط می‌توانند از آن استفاده نمایند. اگر این افراد متعدد باشند به ایشان موقوف علیهم گویند.
چگونگی وقف کردن مال
از نظر شرعی و حقوقی وقف نیاز به ایجاب و قبول دارد. در ماده 56 قانون مدنی نیز گفته شده است که وقف زمانی اتفاق می‌افتد که فرد واقف با هر لفظی که با صراحت دلالت به وقف می‌کند ایجاب را بگوید و در مقابل کسانی که به نفع آن‌ها وقف کرده است یا قائم مقام قانونی آن‌ها این وقف را قبول کنند. در صورتی که وقف فقط برای عوام باشد همین که حاکم شرع قبول کند کافی است زیرا نمی‌توان از تک تک مردم قبول را گرفت.
ویژگی‌های اساسی ارکان وقف
ویژگی‌های موقوفه
مالی که مورد وقف قرار می‌گیرد باید دارای ویژگی‌هایی باشد از جمله:
1/ عین مال باشد: با توجه به اینکه در وقف عین باید باقی باشد و استفاده از منافع است در نتیجه آنچه وقف می‌شود عین مال است و نمی‌توان منافع و دین را وقف کرد.
2/ بقای عین مال: بر اساس ماده 58 قانون مدنی باید مالی وقف شود که در صورت استفاده از منافع آن عین مال باقی بماند. به طور مثال وقف میوه درست نیست زیرا با نفع بردن از آن یعنی خوردن آن عین و اصل آن‌ها از بین می‌رود و تمام می‌شود ولی وقف باغ میوه درست است.
3/ قابل قبض باشد: به دلیل اینکه یکی از شرایط اصلی در صحت وقف قبض مال وقفی است پس مالی که وقف می‌شود باید قابل تسلیم شدن باشد. بر اساس ماده 59 قانون مدنی وقف در صورتی امکان دارد که قبض صورت بگیرد. به طور مثال وقف کردن حیوانی که موجود نیست یا فرار کرده است درست نیست.
4/ منافع آن برای واقف باشد: شخص نمی‌تواند مالی را وقف کند در حالی که عین مال متعلق به اوست ولی منافع آن برای دیگریست. زیرا آنچه در وقف استفاده می‌شود منافع است.
البته بر اساس ماده 64 قانون مدنی اگر مالکیت منافع به صورت موقت به شخص دیگری داده شود وقف آن صحیح می‌باشد مانند خانه‌ای که در اجاره دیگری برای مدت یکسال می‌باشد. شخص می‌تواند خانه را وقف کند و بعد از یکسال که مدت اجاره تمام شد مال در راه خدا استفاده می‌شود.
5/ مالی که وقف می‌شود هم باید مشروعیت داشته باشد و هم بتوان از آن در جهت منافع مشروع استفاده کرد. به طور مثال شخص نمی‌تواند ابزار قمار را وقف کند.
ویژگی واقف
در ماده 57 قانون مدنی دو ویژگی عمده برای شخصی که مال را وقف کرده است بیان می‌کند از جمله:
1/ داشتن اهلیت: قطعا هر شخصی که قصد تصرف در مالی را دارد باید اهلیت لازم از جمله عقل و بلوغ و رشد را داشته باشد.
2/ مالکیت: هر گونه تصرف در اموال فقط در صورتی امکان دارد که فرد مالک آن مال باشد. اشخاص نمی‌توانند در اموال دیگران بدون اینکه اجازه داشته باشند تصرفاتی مانند وقف انجام دهند.
ویژگی موقوف علیهم
شخص یا اشخاصی که وقف برای آن‌ها صورت می‌گیرد باید دارای ویژگی‌های زیر باشند:
1/ موجود باشد: بر اساس ماده 69 قانون مدنی نمی‌توان به نفع شخصی که موجود نیست و مثلا مرده است مالی را وقف کرد. مگر اینکه در زمان استفاده از منافع موجود شود. مانند وقف بر شخصی که به مسافرت دور رفته اما برخواهد گشت.
2/ معین باشد: در ماده 71 قانون مدنی آمده است که وقف بر مجهول صحیح نیست. به طور مثال این درست نیست که واقف بگوید خانه‌ام را وقف یکی کردم. بلکه موقوف علیه باید مشخص باشد مثلا خانه‌ام را وقف شخص الف با مشخصات معلوم کردم.
بطلان وقف
بر اساس ماده 61 قانون مدنی بعد از اینکه مالی به شکل صحیح وقف شد امکان برهم زدن آن وجود ندارد و نمی‌توان در آن تغییری داد. اما با توجه به این که در وقف قبض مهم است و بر اساس ماده 59 وقف فقط زمانی محقق می‌شود که قبض صورت بگیرد. در صورتی که قبل از قبض موقوفه، واقف بمیرد وقف باطل می‌شود.
سوالات متداول
وقف چیست ؟
وقف عبارت است بقای عین مال در حالی که از منافع آن در راه خدا استفاده می‌شود و در مطلب به تفصیل این نهاد حقوقی اسلامی توضیح داده شده است.
آیا وقف منافع درست است ؟
خیر نمی‌توان منافع را وقف کرد که در مطلب به تفصیل توضیح داده شده است.
آیا برای شخصی که نیست می‌توان وقف کرد ؟
وقف برای شخصی که وجود ندارد امکان ندارد که در مطلب به تفصیل توضیح داده شده است.
برای دریافت اطلاعات بیشتر در خصوص وقف، به کانال تلگرام حقوقی وکیل دات کام مراجعه نمایید. کارشناسان مرکز مشاوره حقوقی وکیل دات کام نیز آماده‌اند تا با ارائه خدماتی در زمینه مشاوره حقوقی تلفنی وکیل دات کام به سوالات شما عزیزان پیرامون وقف پاسخ دهند.
